Het is dit jaar precies vijftig jaar na het verschijnen van het rapport van de Club van Rome; een noodroep voor het stellen van grenzen aan de groei. Dat we er vandaag de dag niet goed voorstaan, daar zijn VU-wetenschappers Femke van Horen en Bas Jacobs het over eens. Om onze planeet te redden moet er iets veranderen. Maar bij wie ligt die verantwoordelijkheid?

“Er moet strikt worden ingegrepen als we überhaupt het tij nog willen keren”, begint Femke beslist. Ze vindt het merkwaardig dat er, bijvoorbeeld in de Green Deal, vooral gefocust wordt op de effecten die klimaatmaatregelen hebben op het bedrijfsleven en op onze portemonnee. “Er wordt vanuit de regering niet voldoende omgekeerd gekeken naar wat het voor ons betekent als we deze stappen níét nemen.” Het perspectief moet dus veranderen. En daarbij ook hoe we naar welvaart kijken, aldus Femke. “Bekijken we welvaart vanuit bbp, of nemen we daarin ook humanitaire en ecologische aspecten mee? Ik denk dat het ons parten speelt dat we altijd maar in termen van groei denken. Waarom altijd maar meer als het al heel goed gaat?”

Bas plaatst de noodroep van de Club van Rome ferm in perspectief: “We zijn vijftig jaar verder, en de wereld is niet ten onder gegaan.” Maar dat betekent volgens hem niet dat het nu goed gaat. Ook hij maakt zich zorgen over de uitputting van de aarde. “Het is wetenschappelijk zo goed als zeker dat menselijk gedrag de oorzaak is van de opwarming van de aarde. Dat gedrag is een diepe bedreiging voor ons bestaan op deze planeet; denk aan voedselschaarste, biodiversiteit, mislukte oogsten en grote armoede.”

Gebrek aan samenwerking Maar hoe veranderen we ons gedrag? Bas benadrukt dat klimaatverandering géén economisch of technologisch probleem is. “Met een relatief kleine inspanning kunnen we onze uitstoot verminderen. Dat doet economisch een beetje pijn, maar dat is volkomen te overzien.” Het is volgens hem een misvatting dat we dat niet zouden kunnen betalen, of dat we er technologisch niet toe in staat zijn. De mogelijkheden zijn er, we moeten het alleen doen. Maar waarom doen we dat dan niet? “Klimaat is een mondiaal publiek goed met een enorm free riding-probleem. We hebben internationale politieke samenwerking nodig om dat op te lossen, en daar gaat het mis: we zien dat de mens daar tot nu toe niet toe in staat in is,” aldus Bas. “Het ontbreekt ons aan een wereldregering.”

Volgens Femke is het milieuvraagstuk een sociaal dilemma. Bijdragen aan het collectief goed betekent een stukje eigenbelang inleveren. “Het gaat om wat wij als Nederland of als individu moeten opgeven ten opzichte van de rest van de wereld of anderen in onze nabije omgeving.” Femke ziet hierin niet alleen een politieke verantwoordelijkheid, maar ook een individuele. Minder lang douchen, minder vlees eten en minder autorijden; allemaal individuele gedragsveranderingen ten behoeve van het milieu. “Dat blijkt een uitdaging, omdat voor veel mensen zelfinteresse en beloningen op de korte termijn vaak zwaarder wegen dan het collectief goed en beloningen op de lange termijn.” In een van haar onderzoeken toont ze aan dat het wel degelijk mogelijk is om mensen die gericht zijn op eigen welvaart te motiveren bij te dragen aan algemene welvaart door bijvoorbeeld een competitie-element toe te voegen. “Je kunt bepaalde psychologische mechanismen inzetten om duurzaam gedrag te verhogen.”

Eigenbelang Bas betwijfelt het vingerwijzen naar individueel gedrag. “Er wordt hier een conflict geschetst tussen het individuele belang versus het maatschappelijke belang. Tot op zekere hoogte is dat ook zo, want een deel van de klimaatschade is niet doorberekend in de prijs die we betalen. Als econoom denk ik na over de vraag: in hoeverre kunnen al die op welvaart beluste mensen en op winst beluste bedrijven zodanig in goede banen worden geleid dat ze niet meer het maatschappelijk belang schaden? We moeten nadenken over systemen die bestand zijn tegen eigenbelang.”

Klimaatschade is een vorm van marktfalen, aldus Bas. “Economen zien klimaatverandering niet als iets dat intrinsiek hoort bij het kapitalisme of als noodzakelijk onderdeel van een vrije markt. De meeste economen pleiten juist voor het inzetten van het marktmechanisme om het klimaat te redden.” Door met milieubelasting schade terug te brengen in de prijzen gaan mensen vanuit hun eigen belang handelen in het maatschappelijk belang. Bas benadrukt hierbij dat er vooral winst te behalen valt bij de grote industrieën die te weinig worden belast, zoals luchtvaart en landbouw. “En dat brengt ons weer bij het belang van internationale coördinatie; die beprijzing moet overal doorgevoerd worden zodat er een eerlijk speelveld ontstaat.”

Femke: “Ik denk zeker dat dat hele belangrijke instrumenten zijn om in te zetten. Maar door de politiek wordt tegenwoordig ook een relatief nieuw instrument ingezet, het zogenoemde nudging.” Kortom: inspelen op specifieke gedragingen van mensen waarvan we vooraf kunnen voorspellen dat die gebeuren, zoals het kiezen van de standaardoptie. “Ik geloof er echt in dat we, naast straffen - meer belasting betalen - en belonen - prijsverlaging -, juist kunnen inspelen op psychologische gedragingen van mensen om ze duurzamer te laten gedragen.” Bas vreest echter dat we veel mensen kwijtraken in het oplossen van het klimaatvraagstuk als we schaamte creëren bij individuen voor bijvoorbeeld vliegen of vlees eten: “Als we alleen focussen op het morele appel en niet op het beprijzen van schade, verliezen we de steun onder de bevolking.” Femke: “Ik denk dat het een kwestie van en-en is, dat we alle genoemde instrumenten nodig hebben, zowel op individueel als op politiek niveau.”